زمان شروع داوری و مرحله پیش‌داوری در داوری حقوقی (بررسی ماده ۴۶۵ آیین دادرسی مدنی)

مرحله پیش‌داوری در فرایند داوری حقوقی چیست؟

مرحله پیش‌داوری به دوره‌ای گفته می‌شود که پیش از آغاز رسمی داوری جریان دارد و طی آن مقدمات لازم برای شروع داوری فراهم می‌گردد. در این مرحله، طرفین اختلاف به انتخاب داور یا داوران می‌پردازند و باید قبولی داور اخذ شود. به عبارت دیگر، انتخاب‌کننده داور مکلف است رضایت و پذیرش داور منصوب را جلب کند تا داور وظیفه داوری را بر عهده بگیرد. همچنین در این دوره اطلاعات مربوط به اختلاف، شرایط داوری و مشخصات طرفین و خود داوران تهیه و آمادهٔ ابلاغ می‌شود. تنها پس از انجام این تشریفات (انتخاب و قبول داور و ابلاغ امر داوری به همه ذی‌نفعان) است که داوری می‌تواند به طور رسمی آغاز شود.

تفاوت اصلی مرحله پیش‌داوری با مرحله رسیدگی داوری در این است که طی دوره پیش‌داوری هنوز زمان داوری شروع نشده و ساعت داوری نمی‌چرخد. این مرحله صرف آماده‌سازی و طی شدن تشریفات اولیه است. برای مثال، اگر داور هنوز انتخاب یا معرفی نشده یا قبولی خود را اعلام نکرده باشد، پرونده عملاً در حالت انتظار (پیش‌داوری) است و مدت داوری هنوز محاسبه نمی‌شود. پس از تکمیل این مقدمات، وارد مرحله داوری رسمی می‌شویم که در آن رسیدگی به اختلاف توسط داور آغاز خواهد شد.

آغاز رسمی داوری چه زمانی است؟ (بر اساس ماده ۴۶۵ قانون‌آیین دادرسی مدنی)

آغاز مدت داوری طبق قانون، نقطه شروعی است که از آن تاریخ زمانِ مقرر برای داور جهت رسیدگی و صدور رأی محاسبه می‌گردد. بر اساس ماده ۴۶۵ قانون آیین دادرسی مدنی: «ابتدای مدت داوری روزی است که داور یا داوران داوری را قبول کرده‌اند و موضوع اختلاف و شرایط داوری و مشخصات طرفین و داوران به همه آنها ابلاغ شده باشد.». به زبان ساده، پس از اینکه داور(ان) انتخاب‌شده قبولی خود را اعلام کردند و همه طرف‌های دعوا از این انتخاب و جزئیات داوری به‌طور رسمی مطلع شدند، از همان روز زمان داوری شروع می‌شود.

قانونگذار برای موارد مختلف، آغاز مدت داوری را به این ترتیب تعیین کرده است:

• حالت اول: انتخاب داور توسط خود طرفین: همان‌گونه که گفته شد، اگر داور یا هیأت داوری مستقیماً توسط یکی یا هر دوی طرف‌های اختلاف انتخاب شوند (خواه بعد از بروز اختلاف یا حتی به عنوان شرط ضمن قرارداد پیش از اختلاف)، مبدأ مدت داوری زمانی خواهد بود که داوران قبول داوری کنند و موضوع اختلاف و شرایط آن به اطلاع همگان برسد. این تعریف همه حالت‌های داوری توافقی را در بر می‌گیرد و مطابق ماده ۴۶۵ آغاز رسمی داوری را مشخص می‌کند.
• حالت دوم: تعیین داور توسط دادگاه: گاهی ممکن است دادگاه داور یا داورانی را (مثلاً به دلیل اختلاف طرفین در انتخاب داور) تعیین کند. در این صورت مطابق ماده ۴۶۸ قانون آیین دادرسی مدنی، ابتدای مدت داوری از تاریخ ابلاغ حکم داوری به تمامی داوران تعیین‌شده توسط دادگاه محاسبه می‌شود. یعنی دادگاه پس از انتخاب داوران و أخذ قبولی از آنان، به صورت کتبی مشخصات طرفین، موضوع اختلاف و مدت داوری را به داوران ابلاغ می‌کند و تاریخ این ابلاغ، شروع داوری خواهد بود.
• حالت سوم: داوری به موجب قرارداد قبل از بروز اختلاف (شرط داوری): در بسیاری از قراردادها شرط داوری وجود دارد و حتی ممکن است شخص داور از قبل در قرارداد تعیین شده باشد. در چنین وضعیتی به محض بروز اختلاف، لازم است طرفین از داور یا داوران تعیین‌شده درخواست شروع داوری کنند و مراتب را به آنان ابلاغ نمایند. بنابر تفسیر حقوقی ارائه‌شده، ابتدای مدت داوری در این فرض روزی است که انجام داوری از تمام داوران خواسته شده و به همه آن‌ها ابلاغ گردیده باشد. به عبارتی، اگر پیشاپیش داور مشخص شده ولی اختلافی رخ نداده بود، صرف وجود قرارداد کافی نیست بلکه باید پس از بروز اختلاف اعلام شود که داوری آغاز گردد؛ تاریخ این اعلام و ابلاغ به داوران، مبدأ محاسبه مدت داوری خواهد بود.

مدت قانونی داوری و اهمیت تاریخ شروع آن

پس از مشخص‌شدن زمان آغاز داوری، مسئله مهم دیگر مدت داوری است که داور در اختیار دارد. مطابق قانون، مدت داوری معمولاً توسط خود طرفین تعیین می‌شود (به صورت توافقی در قرارداد داوری یا پس از انتخاب داور). اما اگر مدت داوری معین نشده باشد (در قرارداد داوری یا توافق طرفین اشاره‌ای به آن نشده باشد)، قانون یک مدت پیش‌فرض سه‌ماهه را تعیین کرده است. به موجب تبصره ماده ۴۸۴ قانون آیین دادرسی مدنی، در صورت عدم تعیین مدت در موافقت‌نامه داوری، مدت داوری ۳ ماه خواهد بود. این مدت سه‌ماهه از تاریخ شروع داوری (که طبق ماده ۴۶۵ یا ۴۶۸ مشخص می‌شود) محاسبه می‌گردد. بنابراین دانستن تاریخ دقیق آغاز داوری اهمیت زیادی دارد؛ چرا که پایان مهلت داوری نیز بر پایه همان تاریخ تعیین می‌شود.
شرایط ابطال رای داور

نکته قابل توجه این است که داور می‌تواند در صورت نیاز تقاضای تمدید مدت داوری را از طرفین بنماید. اگر مدت تعیین‌شده واقع‌بینانه نباشد (مثلاً بسیار کوتاه باشد)، داور حق دارد عدم قبول داوری یا درخواست تمدید کند. 

آرای قضایی مرتبط با شروع مدت داوری و اشکالات شکلی آن

اهمیت تعیین صحیح زمان آغاز داوری و رعایت مدت مقرر، در رویه قضایی نیز مورد تاکید قرار گرفته و دادگاه‌ها در موارد متعددی نسبت به مشکلات شکلی ناشی از عدم رعایت مقررات شروع یا مدت داوری اعلام نظر کرده‌اند. در ادامه به چند نمونه رأی از سامانه ملی آرای قضایی (پژوهشگاه قوه قضاییه) اشاره می‌کنیم که مرتبط با آغاز مدت داوری یا تخلفات شکلی مربوط به آن هستند:

• ضرورت تسلیم رأی داور در مهلت مقرر: در یک پرونده، داور رأی خود را ظرف مهلت قانونی صادر کرده بود اما تحویل رأی به مرجع قضایی پس از انقضای مهلت داوری انجام شد. دادگاه با استناد به بند ۴ ماده ۴۸۹ قانون آیین دادرسی مدنی، رأی داور را به علت عدم تسلیم در مدت مقرر باطل اعلام کرد. طبق این رأی، صدور رأی در داخل سه ماه بدون ابلاغ و تسلیم آن کافی نیست و رأیی که ظرف مدت قانونی به دفتر دادگاه تسلیم نشود معتبر تلقی نخواهد شد. دادگاه تجدیدنظر نیز ضمن تأیید این نظر، تأکید کرده است که تسلیم رأی به موقع جزئی از تشریفات الزامی داوری است و عدم رعایت آن موجبی برای بی‌اعتباری رأی داور خواهد بود.
• الزام به ذکر تاریخ شروع و صدور رأی در متن رأی داوری: در رأی دیگری، عدم ذکر تاریخ شروع داوری و تاریخ صدور رأی داور در متن رای به عنوان تخلف از مقررات آمره قلمداد شده است. دادگاه اعلام کرده که ننوشتن این تاریخ‌ها توسط داور، خلاف الزامات قانونی بوده و از موجبات ابطال رأی داوری است. بدیهی است که بدون درج تاریخ شروع داوری و صدور رأی، نظارت بر رعایت مهلت قانونی داوری دشوار می‌گردد و به همین جهت چنین رأیی قابل ابطال خواهد بود.
• بازگشت صلاحیت به دادگاه در صورت عدم صدور رأی در موعد: مطابق قانون، اگر داور در مدت مقرر موفق به صدور رأی نشود و طرفین هم بر تمدید داوری یا انتخاب داور دیگری توافق نکنند، رسیدگی مجدداً به دادگاه سپرده خواهد شد. نمونه بارز آن رأی دادگاه تجدیدنظری است که در سال ۱۳۹۲ صادر شده: در این پرونده داور مرضی‌الطرفین به اختلاف رسیدگی را آغاز کرده بود اما تا پایان مهلت (سه ماه قانونی) هیچ رأیی صادر نکرد. دادگاه با استناد به قسمت اخیر ماده ۴۷۴ آیین دادرسی مدنی تصریح نمود که در چنین وضعیتی «موضوع در صلاحیت محاکم دادگستری قرار می‌گیرد» و دادگاه باید به دعوا مطابق مقررات رسیدگی کند. به بیان دیگر، عدم اقدام داور در مهلت قانونی باعث می‌شود شرط داوری منتفی شده و دادگاه صلاحیت رسیدگی پیدا کند.

جمع‌بندی و توصیه پایانی

جمع‌بند‌ی: دانستیم که مدت داوری از چه زمانی آغاز می‌شود و چرا تعیین دقیق این مبدأ تا چه حد مهم است. طبق ماده ۴۶۵ قانون آیین دادرسی مدنی، شروع رسمی داوری منوط به قبولی داور یا داوران و ابلاغ موضوع اختلاف و شرایط داوری به ایشان و طرفین است. بازه زمانی داوری چه به صورت توافقی تعیین شده باشد و چه همان مهلت سه ماهه قانونی باشد، از همین تاریخ آغاز به حساب می‌آید. رعایت تشریفات آغاز داوری و ثبت تاریخ‌ها، علاوه بر اینکه یک الزام قانونی است، مانع بروز بسیاری از اختلافات بعدی (مانند ادعای خروج رأی داور از مهلت) خواهد شد. دیدیم که قصور در این موارد چگونه می‌تواند به ابطال رأی داور یا ادامه یافتن دعوا در دادگاه منجر شود.

ارتباط با وکیل متخصص ابطال رأی داوری تهران

اگر نیاز به مشاوره تخصصی درباره مسائل مربوط به داوری و اعتراض یا ابطال رأی داور دارید، کافی است با من تماس بگیرید.

من، مهدی سلمانیان، وکیل پایه یک دادگستری و دانش‌آموخته حقوق خصوصی دانشگاه تهران، سال‌هاست که به‌صورت تخصصی در حوزه داوری و ابطال رأی داوری در تهران فعالیت می‌کنم.
تماس بامن

سوالات متداول

مدت داوری از چه زمانی شروع می‌شود؟

مدت داوری پس از تکمیل مرحله پیش‌داوری و انجام تشریفات لازم آغاز می‌گردد. به موجب ماده ۴۶۵ قانون آیین دادرسی مدنی، مبدأ شروع داوری روز قبول داور یا داوران و ابلاغ موضوع اختلاف و شرایط داوری به همه طرفین و داوران است. به عنوان مثال، اگر در یک قرارداد اختلافی به داوری ارجاع شده باشد، صرف انتخاب یا معرفی داور کافی نیست؛ باید داور انتخاب‌شده قبول داوری نماید و مراتب به اطلاع طرفین برسد تا از آن تاریخ شمارش مدت داوری آغاز شود.

آیا داور اختیار تمدید مهلت دارد؟
خیر، دارو اختیار تمدید مهلت ندارد مگر طرفین این اختیار را به او اعطا نموده باشند البته باید توجه داشت که برای این اختیار باید قید مهلت شده باشد  در غیر این صورت به علت مجهول بودن باعث بطلان رایی می شود که داور صادر کرده است. به عبارتی طرفین باید دقیقا تعیین نمایند که داور اختیار تمدید مهلت را برای حداثر دو مرتبه و و هر دفعه حداکثر به مد ت 30 روز دارا می باشد.

در مورد نگارش شرط داوری بیشتر بخوانیم

مرحله پیش‌داوری چه تفاوتی با داوری رسمی دارد؟

مرحله پیش‌داوری دوره‌ی مقدماتی پیش از آغاز رسمی داوری است. در این مرحله، طرفین داور یا داوران را تعیین می‌کنند، قبولی داوران گرفته می‌شود و اطلاعات لازم به طور رسمی به داوران و طرفین ابلاغ می‌گردد. در واقع هنوز رسیدگی ماهیتی دعوا توسط داور آغاز نشده است. پس از پایان این مرحله و انجام امور مقدماتی، داوری وارد مرحله رسمی می‌شود؛ یعنی داور بررسی ادله و شنیدن اظهارات را شروع کرده و تا پایان مهلت تعیین‌شده باید رأی خود را صادر و ابلاغ کند. خلاصه اینکه پیش‌داوری صرفاً آماده‌سازی و توافقات اولیه است و مربوط به گفتگوهای مقدماتی می شود ، در حالی که داوری رسمی مرحله رسیدگی و صدور رأی است. البته تشخیص و تمایز این دو امر از یکدیگر راحت نیست و بستگی به اوضاع احوال خاص هر پرونده دارد.

اگر داور در مهلت مقرر رأی صادر نکند چه می‌شود؟

اگر داور نتواند تا پایان مدت داوری تعیین‌شده (مثلاً پایان سه ماه قانونی یا هر مهلتی که طرفین توافق کرده‌اند) رأی خود را صادر کند، عملاً موافقت‌نامه داوری بی‌نتیجه می‌ماند. طبق قانون، در چنین حالتی رسیدگی به اختلاف به دادگاه ارجاع می‌شود. به عبارت دیگر، با انقضای مدت داوری بدون صدور رأی، صلاحیت داور خاتمه یافته و دادگاه صالح به حل‌وفصل دعوا خواهد بود. این موضوع تضمینی است برای اینکه دعوا بلاتکلیف نماند؛ اگر داوری به نتیجه نرسد، طرفین می‌توانند حقوق خود را در دادگستری پیگیری کنند.

آیا امکان تمدید یا توافق مجدد درباره مدت داوری وجود دارد؟

بله، طرفین می‌توانند با توافق یکدیگر مدت داوری را تمدید کنند یا حتی پس از اتمام مهلت اولیه، داور دیگری تعیین نمایند تا به داوری ادامه دهد. همچنین داور نیز می‌تواند پیش از انقضای مهلت، در صورت نیاز از طرفین درخواست تمدید مدت داوری را بنماید. نکته مهم این است که هرگونه تمدید یا تغییر در مدت داوری باید با رضایت همه طرف‌های داوری باشد.