مواردی که برای چک اجراییه مستقیم صادر نمیشود
خلاصه: در این پست به زبان ساده اما دقیق، مواردی بررسی میشود که صدور اجراییه مستقیم برای برخی چکها امکانپذیر نیست. چکهایی مانند چک تضمینی (جهت ضمانت)، چک مشروط، چک مفقودی یا سرقتی و چک سفیدامضا به دلیل ماهیت خاص خود قابل اجرا گذاشتن مستقیم از طریق اداره ثبت اسناد یا ماده ۲۳ قانون صدور چک نیستند. در ادامه به هر یک از این موارد، همراه با مثالهای کاربردی و علت عدم امکان صدور اجراییه، میپردازیم.
اجراییه مستقیم چک یعنی چه؟
برای وصول وجه چک برگشتی (بلامحل)، دارنده چک میتواند بدون طی کردن یک دعوای کامل دادگاهی، از دو مسیر اجراییه مستقیم اقدام کند:
- اجرای ثبت: مراجعه به اداره ثبت اسناد رسمی و تقاضای صدور اجراییه بر مبنای سند لازمالاجرا بودن چک. در این روش پس از دریافت گواهی عدم پرداخت از بانک، دارنده چک میتواند از واحد اجرائیات ثبت تقاضای توقیف اموال صادرکننده را برای وصول مبلغ چک بنماید.
- اجراییه قضایی (ماده ۲۳ قانون صدور چک): براساس اصلاحیه قانون چک سال ۱۳۹۷، دارنده چک میتواند با ارائه گواهی عدم پرداخت مستقیماً از دادگاه صالح درخواست صدور برگ اجراییه کند. در این روش نیازی به طرح دعوا و صدور حکم قضایی نیست و دادگاه رأساً برگه اجراییه صادر میکند.
مزیت اصلی اجراییه مستقیم سرعت بالای آن است، چرا که بدون تشریفات طولانی دادرسی انجام میشود. با این حال، قانون برای جلوگیری از تضییع حقوق صادرکننده یا سوءاستفاده احتمالی، محدودیتهایی قائل شده است. برخی چکها به خاطر وضعیت یا نوع صدورشان از شمول این روشهای مستقیم خارجاند و دارنده ناچار است از طریق شکایت یا دادخواست عادی اقدام کند. در ادامه مهمترین این موارد را بررسی میکنیم.
در خصوص اجراییه مستقیم چک در این مقاله بیشتر بخوانید.
۱. چک تضمینی (چک بابت ضمانت)
چک تضمینی چکی است که به منظور ضمانت انجام تعهد یا قراردادی صادر میشود. در متن این چکها معمولاً عباراتی مانند «جهت تضمین...» یا «بابت ضمانت فلان قرارداد» قید میشود. مثال کاربردی: فرض کنید علی برای ضمانت تخلیه بهموقع یک ملک اجارهای، یک فقره چک به صاحبخانه بدهد که روی آن نوشته شده «بابت تضمین تخلیه ملک در موعد مقرر». این چک ماهیتاً وسیله پرداخت نقدی نیست، بلکه وثیقهای است برای اطمینان از انجام تعهد علی.
عدم صدور اجراییه: براساس ماده ۲۳ قانون صدور چک، اگر در متن چک ذکر شده باشد که چک بابت تضمین انجام معامله یا تعهدی است، دادگاه اجازه صدور اجراییه مستقیم قضایی نخواهد داشت. علت این است که وصول وجه چنین چکی منوط به عدم انجام آن تعهد یا شرط اصلی است؛ یعنی تا زمانی که تخلفی رخ ندهد، دارنده حق مطالبه مبلغ چک را ندارد. بنابراین قانونگذار مسیر اجرا را مسدود کرده تا ابتدا وضعیت تعهد اصلی مشخص شود.
از سوی دیگر، در روش اجرای ثبت نیز هرچند ادارات ثبت طبق مقررات، اصل را بر لازمالاجرا بودن چک میگذارند، اما صادرکننده چک تضمینی میتواند با طرح دعوای ابطال اجراییه در دادگاه ثابت کند که چک صرفاً بابت تضمین بوده است. رویه قضایی نشان داده که در چنین مواردی دادگاه اجراییه ثبتی را باطل میکند، چون صدور اجراییه نسبت به چک تضمینی صحیح نیست و وصول وجه آن باید از مسیر عادی و پس از احراز تخلف از تعهد صورت گیرد. پس چکهای تضمینی را نمیتوان بیواسطه و فوراً به اجرا گذاشت.
در خصوص چک تضمینی در این مقاله بیشتر بخوانید.
۲. چک مشروط
چک مشروط چکی است که پرداخت مبلغ آن منوط به تحقق شرطی معین شده است. این شرط ممکن است به صورت کتبی روی خود چک درج شده باشد یا به طور شفاهی/قراردادی توافق شده باشد. مثال: شرکت الف یک چک به شرکت ب میدهد به مبلغ مشخص، به این شرط که اگر کالاها طبق قرارداد تحویل و تایید شدند، چک نقد شود. روی چک مینویسند «مشروط به تحویل کامل کالا».
عدم صدور اجراییه: قانون صدور چک تصریح کرده چنانچه وصول مبلغ چک منوط به شرطی باشد که در متن چک قید شده، امکان صدور اجراییه مستقیم وجود ندارد. علت این ممنوعیت روشن است؛ چون تا شرط تحقق نشود، دارنده حق مطالبه پیدا نمیکند. برای مثال بالا، اگر شرکت ب بخواهد قبل از تحویل کالاها چک را به اجرا بگذارد، خلاف شرط عمل کرده است. لذا نه دادگاه به موجب ماده ۲۳ چنین اجراییهای صادر میکند و نه در اجرای ثبت ادعای دارنده بدون بررسی شرط مسموع خواهد بود. در حقیقت چک مشروط شبیه یک سند مشروطالاجرا است که ابتدا باید از طریق رسیدگی قضایی احراز شود شرط انجام شده یا خیر. پس دارنده این قبیل چکها باید از طریق طرح دعوا و اثبات تحقق شرط به حق خود برسد، نه از طریق اجرای فوری.
نکته مهم اینکه ممکن است شرط ضمنی یا خارج از متن چک باشد؛ در این حالت اگرچه بانک در زمان ارائه چک به شرط توجهی نمیکند و گواهی عدم پرداخت را صادر میکند، اما صادرکننده میتواند در دادگاه اثبات کند چک بابت شرط بوده است. بنابراین صدور اجراییه مستقیم در این حالت نیز با مانع حقوقی مواجه خواهد شد، مگر اینکه دارنده حُسننیت داشته و از شرط بیاطلاع باشد. به طور کلی، وجود شرط (صریح یا ضمنی) وصول آنی چک را دشوار کرده و ابتدا باید تکلیف شرط معلوم گردد.
۳. چک مفقودی یا سرقتی (چکهای مسدودی)
اگر چکی گم شود یا به سرقت برود یا حتی مورد جعل و کلاهبرداری قرار گیرد، قانون به صادرکننده اجازه داده است جلوی پرداخت آن را بگیرد. طبق ماده ۱۴ قانون صدور چک، صادرکننده میتواند در صورت ادعای مفقودی، سرقت، جعل، خیانت در امانت یا سایر جرائم مرتبط، به بانک دستور عدم پرداخت بدهد. بانک پس از احراز هویت صادرکننده، وجه چک را نمیپردازد و برای دارنده گواهینامه عدم پرداخت با ذکر علت دستور عدم پرداخت صادر میکند.
عدم صدور اجراییه: وقتی گواهی عدم پرداخت یک چک به دلیل دستور عدم پرداخت (بندهای ماده ۱۴) صادر شده باشد، آن چک دیگر از طریق ماده ۲۳ قابل اجرا نیست. به بیان ساده، قانونگذار نخواسته است چکی که مثلاً اعلام سرقت یا مفقودی شده و حساب آن در بانک مسدود گردیده، به سرعت و بدون رسیدگی قضایی اجرا شود. ابتدا باید وضعیت آن در مراجع قضایی روشن شود: آیا واقعاً سرقت یا گم شدن رخ داده یا ادعا نادرست است؟ از این رو مسیر اجراییه مستقیم قضایی در چنین مواردی مسدود است و تنها راه دارنده، طرح شکایت یا دعوای حقوقی علیه صادرکننده خواهد بود.
در روش اجرای ثبت نیز هرچند آییننامه اجرای اسناد رسمی تصریح کرده که دستور عدم پرداخت صادرکننده مانع صدور اجراییه ثبتی نیست، در عمل صدور اجراییه برای چک مسدودی میتواند با اعتراض و توقف مواجه شود. معمولاً صادرکنندهای که به دلیل جرمبودن موضوع چک، جلوی پرداخت را گرفته است خودش در مراجع قضایی طرح دعوا یا شکایت میکند (مثلاً شکایت کیفری خیانت در امانت یا سرقت علیه دارنده). در چنین شرایطی اجرای ثبت اگر هم شروع شود، با حکم دادگاه متوقف خواهد شد چون ادامه عملیات اجرا ممکن است ضرر جبرانناپذیر به همراه داشته باشد. به همین جهت است که قانون در ماده ۲۳ نیز پیشبینی کرده اقامه دعوای کیفری یا حقوقی از سوی صادرکننده اصولاً جلوی عملیات اجرایی را نمیگیرد، مگر اینکه دادگاه دلایل محکمی بیابد و قرار توقف اجرا صادر کند. اعلام مفقودی یا سرقت معمولاً از همین موارد است که میتواند موجب توقف فوری اجرای چک شود.
مثال: فرض کنید چک حامل به مبلغ ۵۰ میلیون تومان از کیف فردی ربوده شده است. سارق تلاش میکند چک را وصول کند اما صاحب حساب بلافاصله با اعلام سرقت به بانک، پرداخت را متوقف میکند. در این حالت حتی اگر سارق (یا یابنده) بخواهد چک را از طریق ثبت به اجرا بگذارد، صاحب حساب میتواند با ارائه شکایت سرقت و دستور عدم پرداخت، جلوی عملیات اجرایی را بگیرد. بنابراین چکهای مسدودی (مفقودی/سرقتی و موارد مشابه) را نمیتوان مستقیماً و سریع اجرا نمود.
۴. چک سفیدامضا
چک سفیدامضا به چکی گفته میشود که صادرکننده تنها آن را امضا کرده و برخی ارکان مانند مبلغ یا تاریخ را خالی گذاشته است. معمولاً این نوع چکها برای اعتماد بین طرفین یا مواردی که مبلغ نهایی بدهی مشخص نیست، داده میشود. مثال ملموس: شرکت الف برای تضمین حسن انجام کار، یک برگه چک امضاشده بدون مبلغ و تاریخ به شرکت ب میدهد تا در صورت وارد آمدن خسارت یا جریمه، شرکت ب بتواند مبلغ مربوطه را در آن درج کرده و وصول کند.
چرا اجراییه صادر نمیشود؟ از منظر حقوقی، چک سفیدامضا کامل نیست تا زمانی که دارنده آن را تکمیل کند. هرچند قانوناً صدور چک بدون درج مبلغ یا تاریخ ممنوع است، در عمل این کار صورت میگیرد و اگر دارنده چک را پر کند و برگشت بخورد، چهبسا ظاهراً شرایط صدور اجراییه (عدم وجود شرط یا تضمین در متن و عدم منع پرداخت) را داشته باشد. پس ممکن است اجرای ثبت یا دادگاه ابتدا نسبت به آن اجراییه صادر کنند. مشکل زمانی بروز میکند که صادرکننده مدعی سوءاستفاده از سفیدامضا شود؛ یعنی بگوید چک را بابت امانت یا ضمانت داده بوده و دارنده بیش از توافق یا برخلاف امانت، آن را تکمیل کرده است. این ادعا در زمره همان موارد جرم «سوءاستفاده از سفید مهر یا امضا» و خیانت در امانت قرار میگیرد و میتواند طبق ماده ۱۴ قانون چک باعث دستور عدم پرداخت شود یا پس از صدور اجراییه، با اعتراض صادرکننده مواجه گردد.
به طور خلاصه، چک سفیدامضا ذاتاً یک چک عادی قابل اجراست به محض اینکه کامل شود، اما همیشه این ریسک حقوقی را به همراه دارد که صادرکننده با ارائه دلایل (شاهد، اسناد بدهی و...) عدم استحقاق دارنده را مطرح کند. در چنین حالتهایی دادگاه ممکن است برای کشف حقیقت، جلوی عملیات اجرایی را موقتاً بگیرد تا وضعیت روشن شود. به علاوه، در گذشته قانون چک صدور چک سفیدامضا را یکی از موارد عدم تعقیب کیفری میدانست (یعنی اگر چک بلامحل سفیدامضا باشد، قابل پیگرد کیفری علیه صادرکننده نبود) زیرا نشان میدهد چک بیشتر حالت ضمانت و امانی داشته است. هرچند با اصلاحات جدید، رویکرد سختگیرانهتری اتخاذ شده، اما همچنان صدور مستقیم اجراییه برای این چکها میتواند با چالش همراه باشد.
نکته: نظرات مشورتی حقوقی تأکید کردهاند که سفیدامضا دادن یک چک، به معنای تفویض اختیار به دارنده برای تکمیل آن است. بنابراین صرف پر کردن مبلغ یا تاریخ توسط دارنده را نمیتوان تخلف یا جرم دانست. با این وجود، اگر دارنده در تکمیل چک از حدود توافق یا امانت فراتر رود و مثلاً مبلغی بیش از میزان بدهی واقعی بنویسد، صادرکننده میتواند این سوءاستفاده را در دادگاه اثبات کند. به همین علت بانکها و مراجع اجرا نسبت به چک سفیدامضا محتاط هستند. بهترین راهکار این است که حتیالامکان از صدور چک سفیدامضا خودداری شود یا در متن آن حداقل توضیح یا سقفی برای مبلغ قید گردد تا بعداً مانع سوءبرداشت شود.
در خصوص چک بدون تاریخ در این پست بیشتر بخوانید.
جمعبندی و توصیهها
در پایان، به خاطر داشته باشید که اجراییه مستقیم چک هرچند راهی سریع برای وصول مطالبات است، اما شامل همه چکها نمیشود. چکهای تضمینی و مشروط اساساً برای پرداخت فوری طراحی نشدهاند و قبل از اجرای آنها باید تکلیف تعهد یا شرط مربوطه مشخص شود. چکهای مفقودی/سرقتی نیز به دلیل خطر جرمبودن موضوع، نیاز به رسیدگی قضایی دارند تا حقی ضایع نشود. چک سفیدامضا هم با اینکه از نظر شکلی یک چک عادی به حساب میآید، اما چون بستر سوءاستفاده و اختلاف است، اجرای آن بدون بررسی میتواند ناعادلانه باشد.
برای کسبوکارها و کاسبان، آگاهی از این موارد حیاتی است. اگر چکی در دست دارید که یکی از شرایط بالا را دارد (روی آن قید تضمین یا شرط شده، گمشده یا سرقتی است، یا سفیدامضا تحویل گرفتهاید)، انتظار نداشته باشید که مثل یک چک عادی فوراً از طریق ثبت یا دادگاه به پولتان برسید. در این گونه موارد بهتر است ابتدا از مشورت حقوقی بهره گرفته و از مسیر صحیح (دادخواست حقوقی یا شکایت کیفری) اقدام کنید. همچنین هنگام دریافت یا صدور چک، وضعیت آن را شفاف کنید؛ مثلاً اگر بابت ضمانت است حتماً طرف مقابل را آگاه نمایید که اجرای مستقیم ممکن نیست. رعایت این نکات از بروز ضرر و دردسرهای حقوقی بعدی جلوگیری میکند.
هنوز نظری برای این پست ثبت نشده است.