معرفی قانون داوری تجاری بینالمللی ایران و زمانهای استفاده از آن
خیلی وقتها شرکتها و بازرگانان میپرسند: «قرارداد ما با طرف خارجی است؛ اگر اختلاف شد، باید به کدام دادگاه برویم؟» پاسخ عملی در اغلب معاملات حرفهای، داوری تجاری بینالمللی است؛ و در ایران، چارچوب اصلی این داوری را قانون داوری تجاری بینالمللی مصوب ۱۳۷۶ تعیین میکند (که تا حد زیادی بر پایه قانون نمونه آنسیترال طراحی شده است).
این قانون دقیقاً چه میگوید؟
قانون داوری تجاری بینالمللی (حدوداً معادل International Commercial Arbitration Act) قواعد «داوری» را وقتی تجاری و بینالمللی باشد تعیین میکند. یعنی:
- تجاری: اختلاف ناشی از معاملات و فعالیتهای بازرگانی (خرید و فروش، خدمات، حملونقل، ساختوساز، بیمه، بانک، فناوری و…).
- بینالمللی: یکی از این وضعیتها وجود داشته باشد:
- طرفین در زمان توافق داوری در کشورهای مختلف اقامتگاه/محل کسبوکار دارند؛
- محل داوری در کشوری غیر از کشور محل کسبوکار طرفین است؛
- محل اجرای بخش عمده تعهدات یا محل ارتباط نزدیکترین با موضوع قرارداد در کشور دیگری است.
اگر اختلاف «تجاری» باشد ولی «بینالمللی» نباشد، معمولاً قواعد داوری داخلی (قانون آیین دادرسی مدنی) اعمال میشود، نه این قانون.
چرا این قانون مهم است؟
- بیطرفی و پیشبینیپذیری: طرفین میتوانند محل داوری (Seat)، قانون حاکم، نهاد داوری (مثل TRAC، ICC، LCIA)، تعداد داوران و زبان را خودشان تعیین کنند.
- اختیار رویه: طرفین میتوانند قواعد شکلی را انتخاب کنند (مثلاً قواعد آنسیترال یا قواعد نهادی)، و هیأت داوری هم به اصل «بیطرفی، فرصت دفاع برابر، و کارایی» پایبند میماند.
- نظارت محدود دادگاه: دادگاههای ایران در داوری بینالمللی عموماً نقش پشتیبان دارند (برای انتصاب/جایگزینی داور در صورت لزوم، دستورات موقت، جمعآوری ادله، اجرای رأی، یا رسیدگی به درخواست ابطال).
- نهایی بودن رأی: رأی داوری قابل تجدیدنظر ماهوی نیست؛ فقط در جهات محدود قابل «ابطال» است (مشابه قانون نمونه آنسیترال).
- قابلیت اجرا: با توجه به چارچوبهای داخلی و کنوانسیونهای مربوط به شناسایی و اجرای آراء داوری خارجی، رأیی که در چارچوب صحیح صادر شود معمولاً قابلیت شناسایی و اجرا دارد.
چه زمانی از این قانون استفاده میکنیم؟
بهطور عملی، در این سناریوها به این قانون تکیه میکنیم:
- قراردادهای صادرات/واردات، خرید تجهیزات، خدمات پس از فروش بین ایران و خارج.
- پروژههای EPC/ساختوساز بینالمللی با کنسرسیومهای چندملیتی.
- حملونقل بینالمللی، بیمه و بانکی.
- فناوری و انتقال دانش فنی، لایسنس نرمافزار/IP با طرف خارجی.
- جوینتونچر و سرمایهگذاری خصوصی با عنصر فرامرزی.
نکته غیرقابل داوری: برخی موضوعات بهموجب قوانین آمره اساساً قابل داوری نیستند (مثلاً موضوعات بارز نظم عمومی یا برخی حقوق غیرقابلحذف). در این موارد، حتی اگر شرط داوری بنویسید، امکان داوری وجود نخواهد داشت.
تفاوتهای کلیدی با داوری داخلی (نگاه خلاصه)
- دامنه اجرا: این قانون مخصوص اختلافات «تجاریِ بینالمللی» است؛ داوری داخلی زیرمجموعه آیین دادرسی مدنی است.
- حمایت دادگاه: مرجع قضاییِ پشتیبان معمولاً دادگاه عمومی حقوقیِ مرکز استانِ محل داوری است (برای انتصاب داور، تدابیر موقت، جمعآوری دلیل، رسیدگی به ابطال).
- ابطال بهجای تجدیدنظر: رأی داوری بینالمللی فقط با درخواست ابطال و آن هم در مهلت کوتاه (معمولاً چند ماه از ابلاغ رأی) و صرفاً در جهات احصایی قابل تعرض است؛ نه ورود ماهوی دوباره.
- انعطاف آیین: امکان انتخاب قواعد و نهاد داوری بینالمللی، زبان و محل داوری بسیار گستردهتر است.
جهات محدود ابطال رأی (خلاصه و کاربردی)
فقط در موارد محدود زیر میشود رأی داوری بینالمللی را در ایران ابطال کرد (خلاصهوار و همسو با مدل آنسیترال):
- بیاعتباری موافقتنامه داوری یا عدم اهلیت طرف؛
- نقض دادرسی عادلانه (عدم ابلاغ مؤثر، عدم امکان ارائه دفاع، و…)،
- خروج از موضوع یا حدود اختیار،
- ترکیب نادرست هیأت یا آیین برخلاف توافق معتبر طرفین،
- غیرقابل داوری بودن موضوع یا مغایرت با نظم عمومی.
اینها «پلههای اضطراری» هستند، نه مسیری برای رسیدگی ماهوی دوباره. به همین دلیل، کیفیت تنظیم قرارداد و مدیریت فرایند داوری حیاتی است.
۷ نکته طلایی برای نوشتن «شرط داوری» بینالمللی خوب
- نهاد یا قواعد را دقیق مشخص کنید: (مثلاً «بر اساس قواعد TRAC/ICC/LCIA» یا «قواعد آنسیترال»).
- تعداد و روش انتخاب داوران (معمولاً ۱ یا ۳ داور).
- زبان داوری (فارسی/انگلیسی…).
- قانون حاکم بر قرارداد اصلی (مثلاً قانون ایران/قانون کشور دیگر).
- محدوده شرط داوری را عام بنویسید («هر اختلاف ناشی از یا مرتبط با قرارداد…»).
- بند محرمانگی و تدابیر موقت را همسو با قواعد منتخب تنظیم کنید.
نمونه بند داوری (ساده و قابل ویرایش)
«کلیه اختلافات ناشی از یا مرتبط با این قرارداد، نهایی و لازمالاتباع، طبق قواعد داوریِ [نام نهاد یا “قواعد داوری آنسیترال”] و در [نام شهر / Seat] توسط [تکداور/هیأت سهنفره] و به زبان [مثلاً انگلیسی/فارسی] حلوفصل خواهد شد. قانون حاکم بر قرارداد [مثلاً قانون ایران] است. رأی داوری قطعی و برای طرفین لازمالاتباع است.»
چند پرسش پرتکرار
آیا الزاماً باید به نهاد خاصی برویم؟
نه؛ میتوانید نهادی (مثل TRAC در تهران، ICC، LCIA، SIAC و…) یا داوری موردی (Ad Hoc) با قواعدی مثل آنسیترال انتخاب کنید.
اگر طرف خارجی دادگاه کشور خودش را خواست چه کنیم؟
در بسیاری قراردادهای حرفهای، طرفین داوری بیطرف را ترجیح میدهند. با تعیین Seat بیطرف و قواعد بینالمللی معتبر، ریسک جانبداری کمتر میشود.
آیا رأی داوری خارج از ایران در ایران قابل اجراست؟
در صورت رعایت شرایط قانونی و نبود موانع نظم عمومی، اصل بر امکان شناسایی و اجراست. اما هر پرونده ارزیابی خاص خودش را میخواهد.
جمعبندی
قانون داوری تجاری بینالمللی ایران، برای اختلافات تجاریِ فرامرزی چارچوبی مدرن و قابل اتکا فراهم میکند: آیین انعطافپذیر، نظارت محدود دادگاه، و رأی نهایی قابل اجرا. راز موفقیت در این مسیر، شرط داوری دقیق و مدیریت حرفهای فرایند از روز اول است—نه پس از وقوع اختلاف.
ارتباط با وکیل (رزرو مشاوره)
اگر در آستانه قرارداد با طرف خارجی هستید یا درباره نوشتن/بازنگری شرط داوری بینالمللی سؤال دارید، متن قرارداد شما را بررسی میکنم و نسخه بهینه (Seat، قواعد، تعداد داور، زبان و…)، متناسب با نیاز عملیتان، آماده میکنم.
مهدی سلمانیان | وکیل پایهیک دادگستری – داوری و اجرا
هنوز نظری برای این پست ثبت نشده است.