عزل داور توسط طرفین دعوا؛ شرایط، آثار و وضعیت رأی داور بعد از عزل

مقدمه

در داوری حقوقی، انتخاب داور از سوی طرفین، نماد اعتماد و اراده بر حل و فصل خصوصی اختلافات است. اما گاهی این اعتماد یا توافق ادامه نمی‌یابد و هر دو طرف تصمیم می‌گیرند داور انتخابی خود را عزل کنند. پرسش اصلی اینجاست: عزل داور چگونه است و اگر داور قبل از اطلاع از عزل، رأی صادر کند، آن رأی چه اعتباری دارد؟
در این مطلب، عزل داور، آثار آن، و وضعیت حقوقی رأی داوری پس از عزل، با تحلیل اختلاف‌نظرهای حقوقی و اشاره به قواعدی چون منع رفتار متناقض بررسی می‌شود.

مبانی قانونی عزل داور

درخصوص بی اعتبار ساختن رای داور و عزل داور و و از بین بردن داوری سه ماده مختلف در آیین دادرسی مدنی وجود دارد:

ماده ۴۷۲ قانون آیین دادرسی مدنی

«بعد از تعیین داور یا داوران، طرفین حق عزل آنان را ندارند مگر با تراضی.»

قانونگذار تصریح می‌کند که پس از تعیین داور، هیچ‌کدام از طرفین به‌تنهایی حق عزل داور را ندارد و فقط با توافق کتبی و مشترک می‌توانند داور را عزل کنند.
این قاعده به‌منظور حفظ امنیت و ثبات فرآیند داوری پیش‌بینی شده است.

ماده ۴۸۱ قانون آیین دادرسی مدنی

«در موارد زیر داوری از بین می‌رود: ۱- با تراضی کتبی طرفین دعوا.»

یعنی توافق کتبی دو طرف نه فقط داور را عزل، بلکه اصل داوری را از بین می‌برد.

ماده ۴۸۶ ق.آ.د.م

«هرگاه طرفین، رأی داور را به‌اتفاق بطور کلی و یا قسمتی از آن را رد کنند، آن رأی در قسمت مردود بلااثر خواهد بود.»

تحلیل:
در این ماده، «رد رأی داور» توسط هر دو طرف پیش‌بینی شده است که از حیث نتیجه (بی‌اثر شدن رأی) مشابه اثر عزل داور است، هرچند مفهوماً موضوع متفاوتی دارد. این ماده بیشتر به توافق طرفین در بی‌اثر ساختن رأی داور مربوط می‌شود و نه عزل شخص داور؛ اما در عمل، هر دو نشان‌دهنده قدرت اراده طرفین در کنترل فرآیند داوری هستند.

آثار و تشریفات عزل داور

• عزل داور صرفاً با تراضی و به‌صورت کتبی معتبر است.
• با عزل داور، سمت و صلاحیت وی برای ادامه داوری فوراً خاتمه می‌یابد.
• اگر داور بعد از عزل (ولو به علت بی‌اطلاعی) رأی صادر کند، اعتبار این رأی محل اختلاف است و باید از دو منظر بررسی شود.

اثر رأی داور صادرشده پیش از اطلاع از عزل؛ دو دیدگاه حقوقی

مثال عملی:

فرض کنید شرکت «الف» و شرکت «ب» اختلاف خود را به داوری آقای «ج» سپرده‌اند. پس از مدتی، هر دو شرکت با توافق کتبی تصمیم به عزل داور می‌گیرند و این تصمیم را امضا می‌کنند اما هنوز این موضوع به اطلاع داور نرسیده است.
 داور، بی‌اطلاع از عزل، رأیی صادر می‌کند که به نفع شرکت «الف» است. شرکت «الف» سعی می‌کند با استناد به اینکه داور از عزل مطلع نبوده، رأی را اجرا کند.
در مورد اعتبار و یا بی اعتبار رای داور در این حالت دو نظریه متفاوت وجود دارد که دومی ارجح تر است:
در مورد ابطال رای داور در این مقاله توضیحات مفصلی داده شده.
مقاله

نظریه اول: اعتبار رأی تا زمان اطلاع از عزل (قیاس با وکالت)

 مطابق این نظر، وضعیت داور مشابه وکیل است و تا زمانی که عزل رسماً به داور اعلام نشده باشد، تمام اقدامات و تصمیمات او نافذ و معتبر است.
 مبنای این دیدگاه، ماده ۶۸۰ قانون مدنی است که بیان می‌کند عزل وکیل تا زمانی که به او اعلام نشده، در برابر موکل و اشخاص ثالث مؤثر نیست. بر همین اساس، رأی داوری که پیش از اطلاع داور از عزل صادر شود، معتبر و لازم‌الاجرا خواهد بود.
 استدلال‌ها:

• حمایت از امنیت حقوقی و قطعیت فرآیند داوری
• قیاس با مقررات وکالت و ماده ۶۸۰ قانون مدنی
• جلوگیری از بلاتکلیفی و سوءاستفاده احتمالی طرفین

نظریه دوم: بطلان رأی داور حتی قبل از اطلاع از عزل

در مقابل، نظریه ای وجود ندارد که مخالف مقایسه نهاد داوری وکالت به نعل به نعل بوده و دلیل آن هم وجود حقوق ثالث در امور وکالتی می باشد در صورتی که در داوری صرفا طرفین دعوا که داور را انتخاب کرده اند نسبت به آثار رای داور منتفع و متضرر می شوند لذا به محض عزل داور حتی قبل از اطلاع او، داور فاقد سمت تلقی می شود و رای او فاقد اعتبار می باشد از رفی نیز می توان به قاعده استاپل در این خصوص اشاره نمود.قاعده استاپل (Estoppel) یک اصل مهم در حقوق است که به اختصار می‌گوید:
 «هیچ‌کس نمی‌تواند برخلاف رفتار یا گفتار پیشین خود، ادعایی کند که موجب فریب یا زیان دیگری شود، به‌ویژه وقتی طرف مقابل بر آن رفتار یا گفتار اعتماد کرده و اقدام خاصی انجام داده باشد.» لذا چگونه فردی خود داور را عزل نموده است، پس از اطلاع از مفاد رای داور منکر عزل خود و در پی اجرای رای داور برآید.
 در مورد ابطال رای داور در این مقاله توضیحات مفصلی داده شده.
مقاله
استدلال‌ها:

• داوری نهادی خصوصی و استثنایی است و با زوال تراضی طرفین فوراً پایان می‌یابد
• استمرار اعتبار رأی پس از توافق بر عزل، مغایر استقلال و قطعیت داوری است
• هیچ‌یک از طرفین نمی‌تواند پس از عزل داور، به رأی صادرشده پس از آن استناد کند و خواستار اجرای آن باشد
• اصل انصاف و منع رفتار متناقض، چنین ادعایی را غیرموجه می‌داند

ارتباط با وکیل متخصص داوری

اگر در زمینه عزل داور، اعتبار رأی داوری ، ابطال یا اجرای رای داور یا سایر مسائل داوری نیاز به مشاوره تخصصی دارید، می‌توانید با من، مهدی سلمانیان، وکیل پایه یک دادگستری و متخصص دعاوی داوری، در ارتباط باشید.
ارتباط با من