آشنایی کامل با اسناد تجاری در حقوق ایران
مقدمه
اسناد تجاری ستون مهمی از مبادلات مالی و تجاری در ایران را تشکیل میدهند. این اسناد به دلیل سرعت، اطمینان و سهولتی که در انتقال وجوه ایجاد میکنند، مورد توجه ویژه قانونگذار قرار گرفتهاند. در معنای خاص، سه سند اصلی یعنی چک، سفته (فتهطلب) و برات، بیشترین کاربرد را در حقوق ایران دارند. قانون تجارت (مواد ۳۱۰ تا ۳۷۱) و قانون صدور چک، مقررات ویژهای برای این اسناد وضع کردهاند تا هم اعتبار آنها تضمین شود و هم دارندگان بتوانند حقوق خود را به سرعت مطالبه کنند.
چک
طبق ماده ۳۱۰ قانون تجارت:
«چک نوشتهای است که به موجب آن صادرکننده وجوهی را که نزد محالعلیه دارد کلاً یا بعضاً مسترد یا به دیگری واگذار مینماید.»
به زبان ساده، چک دستور پرداخت وجه معینی است که معمولاً از بانک صادر میشود. برخلاف سفته و برات که بیشتر ابزار اعتباریاند، چک وسیله پرداخت نقدی است و صادرکننده باید هنگام صدور معادل مبلغ آن وجه نقد نزد بانک داشته باشد.
ویژگیهای مهم چک
- لازمالاجرا بودن: دارنده میتواند با گواهی عدم پرداخت از بانک، مستقیماً از دادگاه اجرائیه بگیرد (ماده ۲۳ قانون صدور چک).
- جنبه کیفری: در صورتی که چک بلامحل صادر شود، تحت شرایطی میتواند جرم باشد (ماده ۷ قانون صدور چک).
- اصلاحات جدید: با قانون اصلاح قانون صدور چک (۱۳۹۷)، انتقال چک صرفاً از طریق سامانه صیاد امکانپذیر است و صدور چک حامل ممنوع شده است.
رویه قضایی
دیوان عالی کشور در آرای متعدد تأکید کرده که چک، ذاتاً وسیله پرداخت نقدی است و چک وعدهدار با فلسفه قانونی آن مغایرت دارد.
سفته (فتهطلب)
طبق ماده ۳۰۷ قانون تجارت:
«فتهطلب سندی است که به موجب آن امضاکننده تعهد میکند مبلغی را در موعد معین یا عندالمطالبه در وجه حامل یا شخص معین یا به حوالهکرد آن شخص کارسازی نماید.»
ویژگیهای سفته
- نیاز به وجه نقد قبلی ندارد (برخلاف چک).
- بیشتر به عنوان ابزار اعتباری یا تضمین استفاده میشود.
- باید شامل تاریخ صدور، مبلغ، نام گیرنده و امضا باشد.
کاربرد عملی
بسیاری از کارفرمایان یا طلبکاران، از بدهکار سفته به عنوان تضمین انجام تعهد میگیرند.
برات
برات از قدیمیترین اسناد تجاری است و نقش ویژهای در تجارت سنتی و بینالمللی داشته است.
طبق قانون تجارت:
برات سندی است که در آن براتکش (صادرکننده) به براتگیر دستور میدهد مبلغی را در آینده در وجه براتدار (دارنده) بپردازد.
ویژگیها
- ماهیتاً سهطرفه است: براتکش، براتگیر، براتدار.
- ارزش آن منوط به قبول براتگیر است.
- در صورت عدم پرداخت، دارنده باید واخواست کند.
تفاوتهای چک، سفته و برات
- چک: وسیله پرداخت نقدی – نیاز به موجودی دارد – وصف کیفری دارد.
- سفته: وسیله تعهد پرداخت – نیاز به موجودی ندارد – بیشتر برای ضمانت و اعتبار.
- برات: دستور پرداخت در آینده – سهطرفه – نیازمند قبولی براتگیر.
ظهرنویسی و ضمانت
یکی از ویژگیهای مهم اسناد تجاری، قابلیت انتقال از طریق ظهرنویسی است. ظهرنویسی به دارنده جدید حق میدهد وجه سند را مطالبه کند و صادرکننده و ظهرنویسان قبلی همگی بهطور تضامنی مسئول باقی میمانند (ماده ۲۴۹ قانون تجارت).
اصل مهم در اینجا اصل عدم استماع ایرادات است: بدهکاران سند نمیتوانند در برابر دارنده با حسن نیت به روابط شخصی استناد کنند.
دعاوی و مرور زمان
- دارنده سند میتواند با واخواست به موقع، از تمام امتیازات تجاری بهرهمند شود.
- ماده ۳۱۸ قانون تجارت: دعاوی مربوط به برات، سفته و چک پس از ۵ سال از تاریخ واخواست یا آخرین اقدام قضایی مسموع نیست.
- رأی وحدت رویه ۶۲۳ دیوان عالی کشور (۱۳۴۵): پس از ۵ سال، وصف تجاری سند از بین میرود ولی دارنده میتواند بر مبنای قواعد عام (مثل استفاده بلاجهت) تا ۱۰ سال طرح دعوا کند.
نقش داوری در اختلافات اسناد تجاری
دعاوی ناشی از اسناد تجاری (مانند مطالبه وجه چک یا سفته) قابل ارجاع به داوری هستند، مگر جنبه کیفری موضوع (مثلاً صدور چک بلامحل) که مختص دادگاه است.
استفاده از داوری میتواند سرعت رسیدگی و محرمانگی بیشتری برای بازرگانان به همراه داشته باشد.
مطالعه مقاله ابطال رای داور
جمعبندی
اسناد تجاری در حقوق ایران نقشی کلیدی در تضمین معاملات دارند.
- چک: ابزار پرداخت نقدی با ضمانت کیفری.
- سفته: ابزار اعتباری و تضمینی.
- برات: سند سنتی با نقش مهم در تجارت بینالملل.
قانونگذار با وضع مقررات ویژه، به دارنده این اسناد امتیازات خاصی داده است تا از سرعت و اطمینان در معاملات اطمینان حاصل شود.
در مقالات بعدی، به صورت جداگانه و تخصصی به موضوعاتی چون «دعاوی چک»، «واخواست سفته» و «مسؤولیت ظهرنویسان برات» خواهیم پرداخت.
در خصوص اسناد تجاری و نحوه صدور آن با مطالعه این پست بیشتر بدانید.
هنوز نظری برای این پست ثبت نشده است.