چک صیادی ثبت‌نشده: معنای حقوقی و نکات کلیدی

سامانه ثبت چک‌های صیادی (صیاد) یکی از تغییرات اصلی در قانون جدید صدور چک است که از سال ۱۳۹۹ اجرایی شده است. هدف اصلی این سامانه، شفافیت در صدور و گردش چک‌ها و جلوگیری از کلاهبرداری است. طبق قانون اصلاح‌شده صدور چک (۱۳۹۷/۱۴۰۰) تمام چک‌های جدید باید پس از صدور در سامانه صیاد ثبت شوند، در غیر این صورت فاقد وجاهت قانونی خواهند بود. به بیان دیگر، اگر یک چک صیاد صادر شود اما در سامانه ثبت نگردد، عملاً از دایره اسناد تجاری خارج و تنها یک سند عادی محسوب می‌شود.

 فلسفه راه‌اندازی سامانه صیاد … این است که هیچ فردی امکان دادن چک بدون پشتوانه برای دفعات متوالی را نداشته باشد و در صورت برگشت خوردن اولین چک، تمام حساب‌های بانکی‌اش مسدود شود. البته ذکر این نکته ضروری است که ثبت‌نکردن چک جرم کیفری نیست و صرفاً ضمانت اجرایی حقوقی دارد.

در خصوص آشنایی با اسناد تجاری در این مقاله بیشتر بخوانید.

چک ثبت‌نشده چیست؟

چک ثبت‌نشده، چکی است که پس از صدور، در سامانه صیاد بانک مرکزی ثبت نشده باشد. بر خلاف دسته‌چک‌های قدیمی، در چک‌های صیادی (چک‌های بنفش رنگ) بر روی ورقه چک عبارت «کارسازی این چک منوط به ثبت صدور، دریافت و انتقال آن در سامانه صیاد است» درج شده است. یعنی هم صادرکننده باید مشخصات چک را در سامانه وارد کند و هم دارنده (یا انتقال‌دهنده) باید آن را در سامانه تأیید نماید. به بیان دیگر، اگر پس از صدور چک صیادی، عملیات ثبت در سامانه انجام نشود، آن چک به رسمیت شناخته نمی‌شود

 چک ثبت نشده در واقع چکی بنفش رنگ است که صادر کننده باید پس از صدور آن را در سامانه صیاد ثبت کند و دریافت کننده نیز پس از استعلام از صحت چک، آن‌را تأیید کند. اگر چک در سامانه صیاد ثبت نرسد، سازوکارها و الزامات مقرر در قانون چک برای آن لحاظ نمی‌شود و تنها به عنوان یک سند عادی مدنی تلقی می‌شود.

آثار حقوقی چک ثبت‌نشده

آثار حقوقی یک چک ثبت‌نشده بسته به نقش طرفین متفاوت است. مهم‌ترین نکات عبارتند از:

• صادرکننده: برای صادرکننده‌ی چک ثبت‌نشده، در قوانین جدید چک مجازات کیفری یا تعلیق صدور چک پیش‌بینی نشده است. به عبارتی «ثبت نکردن چک در سامانه صیاد برای صادرکننده عواقب جدی مانند منع صدور چک ندارد». با این حال عدم ثبت، سبب می‌شود چک عملاً «فاقد عنوان چک» و تنها یک سند عادی تلقی شود. یعنی اگر دارنده برای وصول به بانک مراجعه کند، بانک از پرداخت خودداری می‌کند (چک برگشت می‌خورد) و صادرکننده فقط به عنوان مدیون عادی شناخته می‌شود. در عمل، صادرکننده همچنان موظف است در صورت اقامه دعوی، مبلغ چک را پرداخت کند، اما معاف از پیگیری کیفری است.
• دارنده (ذینفع): دارنده‌ی چک ثبت‌نشده دیگر نمی‌تواند از مزایای خاص چک (مانند صدور اجراییه سریع) استفاده کند. او تنها می‌تواند وجه چک را با طرح دعوای حقوقی مطالبه نماید. در عمل دارنده باید به دفاتر قضایی مراجعه کرده و دعوای مطالبه وجه را مطرح کند؛ چون بانک به او گواهی عدم پرداخت (برگشت چک) نمی‌دهد. از آنجا که چک ثبت‌نشده «یک سند عادی مدنی» محسوب می‌شود، دارنده صرفاً می‌تواند به عنوان طلب عادی علیه صادرکننده اقامه دعوا کند. در این مسیر، مزیت «اجراییه چک» (مطابق ماده ۲۳ قانون صدور چک) وجود ندارد و دارنده باید طبق مقررات اسناد عادی و قانون آیین دادرسی مدنی اقدام کند. البته اگر دعوی حقوقی به نتیجه برسد، مانند هر مدیون عادی دیگری صادرکننده مسئول پرداخت اصل طلب و خسارت تاخیر تأدیه است؛ در یک نمونه رأی قضایی، دادگاه تأکید کرده است که دارنده می‌تواند خسارت تأخیر تادیه را از تاریخ سررسید مطالبه کند.
• پشت‌نویس‌ها (انتقال‌دهندگان): در قانون جدید صدور چک، تمام انتقال و ظهرنویسی باید در سامانه صیاد ثبت شود. قانون تصریح می‌کند که «صدور و پشت‌نویسی چک در وجه حامل ممنوع است و ثبت انتقال چک در سامانه صیاد جایگزین پشت‌نویسی می‌شود». بنابراین اگر چک در سامانه ثبت نشده باشد، اساساً هیچ انتقال رسمی رخ نداده است. به عبارت دیگر، هرگونه ظهرنویسی عادی روی برگ چک فاقد اعتبار قانونی است و به عنوان یک تعهد عادی مدنی تلقی می‌شود. به همین دلیل، دارنده (یا افراد بعدی) نمی‌تواند علیه ظهرنویسان یا ضامنین به استناد قوانین چک اقامه دعوا کند.

در خصوص ثبت چک در سامانه صیاد در این مقاله بیشتر بخوانید.

دعوای حقوقی و کیفری

در مورد چک ثبت‌نشده امکان طرح دعوای کیفری وجود ندارد. اصولاً برای تشکیل پرونده کیفری چک برگشتی، باید گواهی عدم پرداخت از بانک وجود داشته باشد که در این حالت صادر نمی‌شود. علاوه بر این، قانون جدید جرم مستقلی برای ثبت‌نکردن چک پیش‌بینی نکرده است. در نتیجه، دارنده نمی‌تواند تحت عنوان «جرم صدور چک بلامحل» یا موارد مشابه طرح شکایت کیفری نماید.

اما دعوای حقوقی قابل طرح است. دارنده چک ثبت‌نشده می‌تواند با تقدیم دادخواست مطالبه وجه به دادگاه حقوقی (یا اجرای ثبت) اقامه دعوا کند. در این فرایند، وی به جای گواهی چک برگشتی، می‌تواند ابتدا از بانک گواهی عدم ثبت چک در سامانه صیاد دریافت نماید (برگه‌ای که مؤید عدم ثبت اطلاعات چک در سامانه است). سپس با دلایل خود (مانند اصل برگه چک)، دعوی مطالبه وجه را مطرح می‌کند. نکته عملی این است که چون امکان صدور اجراییه مستقیم وجود ندارد، پیگیری دعوای حقوقی معمولاً مستلزم زمان بیشتری است؛ اما در صورت اثبات دین، دادگاه می‌تواند الزام صادرکننده به پرداخت اصل مبلغ و خسارت تأخیر صادر کند.

در خصوص شکایت کیفری چک در این مقاله بیشتر بخوانید.

نحوه برخورد بانک‌ها با چک ثبت‌نشده

بانک‌ها بر اساس قانون جدید موظف به خودداری از پرداخت وجه چک‌های ثبت‌نشده هستند. تبصره ۱ ماده ۲۱ مکرر قانون صدور چک (اصلاح‌شده ۱۴۰۰) بیان می‌کند: «اگر مالکیت [چک] در سامانه صیاد ثبت نشده باشد، مشمول این قانون نبوده و بانک‌ها مکلفند از پرداخت وجه آنها خودداری نمایند». بنابراین در عمل، وقتی دارنده برای وصول چک به بانک مراجعه کند، بانک آن را برگشت زده و گواهی عدم پرداخت نیز صادر نمی‌کند.

به عبارت دیگر، ثبت نکردن چک «مشتمل بر این قانون نبوده و بانک‌ها از پرداخت وجه خودداری می‌نمایند». همچنین، با توجه به اینکه بانک چک را سند تجاری نمی‌داند، حتی مراحل ثبت چک در سیستم متمرکز تسویه (چکاوک) انجام نمی‌شود و هیچ تعهد اجرایی برای بانک ایجاد نمی‌گردد. بنابراین دارنده می‌بیند که حساب صدورکننده هیچ مبلغی به طور خودکار برداشت نمی‌شود و عملاً باید از مسیر قضایی پیگیری کند.

شکایت از چک ثبت نشده 

شکایت از چک ثبت نشده مستلزم نگارش دادخواست می باشد. دارنده چک ثبت نشده به عنوان خواهان و صادرکننده چک به عنوان خوانده دعوی به شمار می روند. دادخواست برگه چاپی خاصی است که مشخصات موضوع و طرفین دعوی در آن قید می شود.

در دادخواست مطالبه وجه چک، می بایست دلایل و مدارک خواهان مبنی بر طلبکار بودن از خوانده و مدیون بودن او ارائه شود. دادگاه عمومی و حقوقی پس از وصول دادخواست آن را بررسی می کند و در صورت تکمیل بودن پرونده، قاضی دادگاه دستور تعیین وقت دادرسی را صادر می کند. سپس وقت رسیدگی به وسیله مدیر دفتر دادگاه تعیین شده و خواهان و خوانده و وکلای آنان برای شرکت در دادرسی احضار می شوند.

پس از حضور طرفین و استماع اظهارات آنان، قاضی ختم دادرسی را اعلام کرده و مبادرت به انشای رای می نماید. رای دادگاه عمومی و حقوقی در خصوص مطالبه وجه چک ثبت نشده، بر حسب بهای خواسته ممکن است قابل تجدید نظر یا غیر قابل تجدید نظر باشد

 یا دعوی الزام به ثبت چک در سامانه صیاد مطرح کنید .

یا از مزایای دارنده با حسن نیت بهره ببرید. 

نمونه دادخواست مطالبه وجه چک ثبت‌نشده

ریاست محترم دادگاه عمومی حقوقی شهرستان …

اینجانب … فرزند … به نشانی …، به استحضار می‌رسانم:

خوانده آقای/خانم … فرزند … به نشانی … در تاریخ … یک فقره چک صیادی به شماره … عهده بانک … شعبه … به مبلغ … ریال در وجه اینجانب صادر کرده است.

با وجود مراجعه اینجانب به بانک محال‌علیه، به دلیل عدم ثبت چک در سامانه صیاد، بانک از پرداخت وجه آن امتناع ورزید و گواهی مبنی بر «عدم ثبت در سامانه» صادر نمود.

نظر به اینکه مطابق تبصره ۱ ماده ۲۱ مکرر قانون صدور چک اصلاحی ۱۳۹۷، چک ثبت‌نشده مشمول مزایای قانونی چک نبوده ولی همچنان به عنوان یک سند عادی مثبت بدهی قابل استناد است، لذا به استناد مواد ۱۹۸ و ۵۱۵ و ۵۱۹ قانون آیین دادرسی مدنی و ماده ۵۲۲ همان قانون، صدور حکم بر محکومیت خوانده به شرح خواسته مورد تقاضا است.

نکات مهم 

• بررسی سابقه ثبت چک در سامانه صیاد قبل از دریافت آن بسیار مهم است. دارنده چک می‌تواند با گرفتن شناسه صیادی و تماس با شماره (۷۰۱۷۰۱) یا مراجعه به اینترنت بانک وضعیت ثبت چک را استعلام کند. بهتر است از دریافت چک صیادی ثبت‌نشده خودداری کنید.
• چنانچه چک صیادی ثبت نشده به شما داده شد، ابتدا از بانک «گواهی عدم ثبت چک» را دریافت کنید. سپس می‌توانید با تنظیم دادخواست مطالبه وجه چک، به دادگاه حقوقی (یا اجرای ثبت) مراجعه کنید. ضمانت‌های اجرایی چک (مانند توقیف حساب بلافاصله پس از برگشت چک) اعمال نمی‌شود، اما در صورت اثبات طلب، بانک طرف دعوی طبق قانون موظف به پرداخت خسارت تأخیر تأدیه خواهد بود.
• امکان شکایت کیفری (جرم صدور چک بلامحل) صرفاً در شرایطی وجود دارد که چک به‌درستی در سامانه ثبت شده و دارنده گواهی عدم پرداخت را دریافت کرده باشد. در حالت چک ثبت‌نشده، شکایت کیفری متوقف است.
• با ارجاع به قانون اصلاح‌شده چک (۱۳۹۷) و تبصره‌های آن، روشن است که قانون‌گذار هرگونه چک ثبت‌نشده پس از مهلت مقرر را خارج از دایره چک قرار داده است. بنابراین برای پیشگیری از مشکلات حقوقی، صادرکنندگان باید از ثبت چک‌های صیاد خود مطمئن باشند و دریافت‌کنندگان نیز تا اطمینان از ثبت آن اقدام به نقد کردن چک ننمایند.

به طور کلی، چک ثبت‌نشده در سامانه صیاد یک سند تجاری واقعی نیست و فقط تابع قواعد کلی مدنی است. لذا برای تأمین منافع خود بهتر است هم صادرکننده و هم دارنده به قانون جدید پایبند باشند: صادرکننده مشخصات چک را در سامانه وارد کند و دارنده نیز قبل از وصول چک، ثبت آن را کنترل نماید. در غیر این صورت، تنها راه وصول وجه چک، پیگیری قضایی عادی (مطالبه وجه به‌عنوان سند عادی) است و نباید روی حمایت‌های خاص چک حساب کرد.

در خصوص نکات مهم هنگام صدور چک در این مقاله بیشتر بخوانید.